Pieczątki mają swoją własną, niezwykle barwną historię. Zanim stały się małymi, podręcznymi narzędziami do sygnowania dokumentów, bez których dziś nie może się obejść żaden szanujący się przedsiębiorca, przeszły długą drogę. Niektóre zachowane do naszych czasów mają tysiące lat. Jak wyglądały, co przedstawiały i do jakich celów używano przed wiekami pieczątek - o tym opowiemy w naszym artykule.
Pierwsze ślady wykorzystania pieczątki
Dokładna data pierwszego użycia stempla nie jest znana. Zwykło się jednak przyjmować, że pierwszą pieczątką była odbita w kamieniu egzotyczna muszla. Na początku stemple miały formę pieczęci. Sama etymologia tego słowa odnosi się do czynności pieczenia i odciskania, co dawniej oznaczało napiętnowanie, nacechowanie. W odróżnieniu od tradycyjnej pieczątki pieczęć była wypukła i stanowiła formę zabezpieczenia nienaruszalności prawa, pisma czy przedmiotu w niezmienionej formie.
Pieczęcie były wykonywane już w epoce kamienia, miedzi, brązu i metalu, z czasem stając się prawdziwymi dziełami sztuki. Ich oprawa, wykończenie i ostateczna jakość była odzwierciedleniem zręczności i pomysłowości osób żyjących w danej epoce. Wykopaliska naukowców potwierdzają, że już 3000 lat p.n.e. naczynia znakowano na obwodzie, potwierdzając tym samym ich oryginalność. Pieczęcie stawały się tym samym znakiem rozpoznawczym osoby, która wyciskała je na danej powierzchni, wykorzystując w tym celu stempel.
Pieczęcie cylindryczne sprzed tysiąca lat
W krajach Bliskiego Wschodu, w Mezopotamii, a później również w Egipcie już w IV tysiącleciu p.n.e. wykorzystywane były tzw. pieczęcie cylindryczne. Początkowo boki tłoka rytowano w krwawniku, koralu lub innym kamieniu szlachetnym, a następnie gotowy wzór wybijano na tabliczce wykonanej z miękkiej gliny. Dzięki temu uzyskiwano powtarzalny wzór, który najczęściej przedstawiał sceny z życia codziennego. Te zachowane do dziś pozwalają więcej dowiedzieć się na temat życia w tamtych czasach. Na terenie Galilei natomiast pieczątek cylindrycznych, jako znaków identyfikujących osobę używano od 3 tys.p.n.e. do V w.n.e.
Fot.1. Pieczęć cylindryczna, pochodząca z terenów Mezopotamii, przestawiająca m.in. boga Szamasza
Bogactwo i różnorodność pieczęci
Na przestrzeni lat wygląd, funkcja i sposób odwzorowywania pieczęci zmieniał się. Najważniejszy był oczywiście tłok, czyli odpowiednio oprawiony stempel. Wykonywano je z brązu, mosiądzu, żelaza, stali, a nawet złota czy srebra.
Wybór tworzywa, z którego przygotowywano stempel zależał od materiału, który służył do wykonywania odcisku. Wykorzystywano w tym celu wosk, lak, metal, tusz, mosiądz, ołów czy żelazo. W niektórych miejscach takie pieczątki były przygotowywane na bazie specjalnej, pilnie strzeżonej receptury, zawierającej kilka składników np. żywicy, oleju lnianego czy terpentyny. Z pieczątek korzystały zarówno osoby świeckie jak i dostojnicy kościelni. Takie stemple zawsze stanowiły formę trwałego śladu, podpisu i identyfikacji osoby go składającej.
Pieczęcie świeckie
W zależności od epoki historycznej różna była funkcja takich pieczęci. W XI wieku w Chinach stemple były wykonywane z kamienia , a następnie wykorzystywane w celu potwierdzenia autentyczności podpisywanych dokumentów. W XII wieku z kolei królowie i władcy wykorzystywali je do znakowania dekretów, które często stanowiły potwierdzenie zawarcia umowy lub wypowiedzenia wojny. Pieczęcie różniły się między sobą wyglądem, w zależności od rangi sygnowanego dokumentu. Na początku była to glina, z czasem ołów, a nawet złoto, na północy Europy popularny był barwiony wosk pszczeli (kolor czerwony zarezerwowany był dla monarchów).
W Polsce najstarszą zachowaną pieczęcią jest pieczęć żony Mieszka II Rychezy z 1025-1034 roku. W XIII wieku po raz pierwszy, na pieczęci Przemysława II (1295 rok) pojawia się wizerunek orła w koronie, który jest następnie powielany przez władców aż do okresu rozbiorów. Poza monarchami swoje pieczęcie posiadali również rycerze, a na takim stemplu najczęściej widniał herb. Poza nimi
można się było spotkać również z pieczęciami miejskimi, będącymi własnością instytucji samorządowych w miastach, pieczęciami cechowymi, mieszczańskimi, wiejskimi i parafialnymi. Takimi pieczątkami, jako źródłami historycznymi zajmuje się sfragistyka, której geneza sięga XVII wieku.
Fot.2. Wielka pieczęć miasta Kłodzka z XIII wieku
Pieczątki dostojników kościelnych
Przez długie lata pieczęć towarzyszyła dostojnikom kościelnym. Na pieczęciach, które pamiętają czasy średniowiecza nierzadko znajdował się herb duchownego albo inny symbol, który był utożsamiany z jej właścicielem. Ważną sygnaturą danego dokumentu był pierścień. Papieże przejęli także tradycję bulli, czyli pieczęci najwyższej wagi, używanej wcześniej przez władców Bizancjum i książąt ruskich.
Od XII wieku papieże, do znakowania ważnych dokumentów wykorzystywali pieczęć metalową, zwaną "Pieczęcią Rybaka", na której po jednej stronie znajdowała się podobizna Piotra i Pawła, a na drugiej imię aktualnego papieża. W 1166 roku papież Aleksander III wydał oficjalny dekret, w którym nadał pieczęciom rangę środka legalizacji dokumentów. Aby uniknąć jej podrobienia, po śmierci papieża taka pieczęć jest niszczona.
Fot.3. Bulla papieża Klemensa VI z 1342 roku, wykonana z ołowiu
Pieczątki współczesne
Po pieczątkach kauczukowych oraz gumowych, które pojawiły się w XIX wieku ostateczny przełom nastąpił w XX wieku, kiedy to w 1948 roku powstała pieczątka kieszonkowa Vienna, a następnie pierwsza pieczątka samotuszująca z wkładem wymiennym.
W XXI wieku korzystamy z takich możliwości, o jakich dawniej nikomu się nawet nie śniło. Pieczątki wykonywane są metodą polimerową, grawerowane laserowo w gumie, mamy pieczątki flash, pieczątki metalowe, frezowane oraz suche pieczątki. Klient może wybierać między pieczątkami prostokątnymi, okrągłymi, kwadratowymi, owalnymi. Możemy kupić stemple z poduszką nasączoną tuszem, pieczątki automatyczne czy tzw. suche stemple, które możemy wybijać na różnych powierzchniach. Ich dostępność i przystępna cena sprawia, że są dziś narzędziem bardzo popularnym i często wykorzystywanym zarówno jako potwierdzenie ważności faktur, przelewów i innego typu dokumentów, jak również jako ciekawy element zdobniczy, znajdując swoje miejsce w zbiorach kolekcjonerskich.
Pieczątki kiedyś i dziś
Tradycja pieczątek jest prawie tak stara jak świat. Choć współczesna pieczątka różni się praktycznie wszystkim od tej dawnej to jednak funkcja pozostaje wciąż ta sama - stanowi podpis. Co ciekawe, w niektórych krajach pieczątki dalej odgrywają szczególną rolę. W Japonii po dziś dzień przetrwała tradycja ręcznego wykonywania pieczątek i jest zaliczana jako sztuka do kaligrafii.
Zdjęcia: Wikipedia
